Franczyza w Polsce. Rozwój rok po roku

Zanim zajmiemy się współczesnym rynkiem franczyzy w Polsce, zobaczmy, skąd franczyza się wzięła i jak to wszystko się zaczęło. Korzenie słowa franchise sięgają bowiem początków drugiego tysiąclecia.
W średniowieczu płatnych licencji na prowadzenie określonej działalności (np. użytkowanie lasów za opłatą lub świadczenia, organizowanie targów, handel na danym obszarze) udzielali królowie albo zwierzchnicy kościoła. W XIX wieku licencjodawcami byli przedstawiciele cechów rzemieślniczych w brytyjskim City, którzy – po przeprowadzeniu szkoleń – udzielali rzemieślnikom pozwolenia na prowadzenie działalności.

Amerykańskie korzenie franczyzy

Biorąc pod uwagę rozmach, z jakim tworzono systemy franczyzowe w Stanach Zjednoczonych, właśnie ten kraj uznaje są za kolebkę nowoczesnego franchisingu. Prekursorem nie jest jednak McDonald`s – najpopularniejszy współcześnie przykład działalności na licencji. Bary pod Złotymi Łukami skorzystały w latach 60, z istniejacego już wówczas rozwiązania biznesowego. Franczyza ma dwóch innych amerykańskich ojców: Izaaka Singera i Johna S. Pembertona. Pierwszy z nich był producentem maszyn do szycia. W połowie XIX wieku stworzył sieć dystrybutorów (ang. dealers), którzy za opłatą mogli sprzedawać jego produkty na określonym terenie. Pod koniec tego samego stulecia John S. Pemberton, wynalazca najsłynniejszego napoju świata – coca-coli – zdecydował się na udostępnienie swojego know-how rozlewniom, które dzięki temu mogły produkować i sprzedawać dokładnie taką coca-colę, jaką wymyślił Pemberton.

Następnie w latach 30. XX wieku rozwój motoryzacji zmusił producentów samochodów do poszukiwania nowych sposobów sprzedaży. Trafnym rozwiązaniem okazały się sieci punktów dealerskich funkcjonujących na zasadach franczyzy. Ten model współpracy nie różnił się od stosowanej również współcześnie franczyzy dystrybucji produktów.

Po drugiej wojnie światowej instytucja franczyzy w Stanach Zjednoczonych przeszła okres prawdziwego rozkwitu odnosząc liczne sukcesy w wielu innych gałęziach gospodarki, w tym w szczególności w usługach i gastronomii. Te branże wymagały większego wsparcia franczyzobiorców w postaci know-how niezbędnego do założenia firmy usługowej przez nową osobę. Franczyzobiorcy otrzymywali wiedzę związaną nie tylko ze sprzedażą produktu czy wykonywaniem usługi, ale dotyczącą prowadzenia całego przedsiębiorstwa (od wytycznych odnoszących się do wizualizacji punktu, uniformów noszonych przez personel przez sposoby realizacji usług, obsługę klienta, aż po wskazówki w promocji i marketingu). Taki model nazywamy franczyzą koncepcji działalności.

Franczyzodawcy w USA rozwijali swoje sieci bardzo dynamicznie, a w latach 60. rozpoczęli ekspansję w Europie.

Klimat wreszcie sprzyja franczyzie

Franchising w Polsce kształtował się od początku lat 90. wraz z przemianami gospodarczymi i politycznymi. W rozwoju systemów na licencji największe znaczenie miało otwarcie rynku dla nowych przedsiębiorców z kraju i zza granicy, co pozwoliło przełamać monopol państwa na prowadzenie działalności gospodarczej.

Pierwsze sieci franczyzowe zaczęli tworzyć zagraniczni operatorzy: Yves Rocher, McDonald`s. Najpierw uruchamiali własne placówki pilotażowe, gdyż ryzyko inwestycyjne nadal było w Polsce wysokie (z powodu ciągle zmieniających się przepisów podatkowych, dużego udziału państwa w gospodarce i biurokracji). Dopiero po uzyskaniu miarodajnych wyników finansowych startowali z franczyzą. Pierwsza restauracja na licencji McDonald`s została otwarta w Bydgoszczy w 1994 roku – dwa lata po wejściu fast-foodowego giganta do Polski.

Do franczyzy szybko także przekonali się polscy przedsiębiorcy – właściciele znanych na rynku marek. Mieli do nadrobienia wiele lat, a franczyza dawała szansę na szybką ekspansję. Prekursorami byli właściciele restauracji Mr Hamburger i cukierni A. Blikle. Format franczyzowy Mr Hamburgera wzorowany był na amerykańskich fast foodach. Polakom spragnionym nowinek z Zachodu spodobała się propozycja śląskiej firmy Pakt i liczba barów szybko rosła. Rozwój franczyzowy sieci A. Blikle był wynikiem oddolnego zainteresowania koncepcją biznesową. Najpierw łódzki przedsiębiorca podpisał umowę na dystrybucję ciastek A. Blikle. Produkcja i transport słodyczy do miejsca sprzedaży leżała po stronie licencjodawcy. Wkrótce okazało się, że chętnych do współpracy jest więcej.

Agencja z monopolu

Myliłby się jednak ten, kto sądzi, że polska franczyza to produkt wyłącznie czasów wolności gospodarczej. Już w czasach PRL-u inicjatywa prywatna pomagała ograniczać niektóre z absurdów ówczesnej gospodarki. Korzenie polskiego biznesu na licencji sięgają lat 50. XX wieku. Prekursorem był Bank PKO BP oraz Poczta Polska, które otwierały tzw. ajencje. Bank otwierał punkty przyjmowania opłat w małych miejscowościach i zakładach pracy. Placówki pocztowe otwierane były przez mieszkańców mniejszych miast. Dzięki tej inicjatywie możliwa była ciągłość w dostarczaniu korespondencji praktycznie zaraz po wojnie. Jednocześnie Poczta Polska mogła kontrolować dystrybucję listów i paczek.

Franczyzowy model współpracy już od lat 70. XX wieku wykorzystywał także Orbis – najpierw w ramach współpracy z zagranicznymi hotelami, które dzięki temu dysponowały polską bazą hotelową i systemem rezerwacji. Potem franczyza wspomogła prywatyzację firmy. Biura podróży pod logo Orbis poprowadzili prywatni przedsiębiorcy, zwykle dotychczasowi pracownicy firmy, którzy założyli własną działalność gospodarczą. Ta franczyza funkcjonowała przez kilka lat.

Złe dobrego początki

Mimo szybkiego rozwoju franczyzy w latach 90., budziła ona czasem negatywne skojarzenia. Wynikało to z braku wiedzy o tej dziedzinie gospodarki zarówno wśród franczyzodawców, jak i franczyzobiorców. Ci pierwsi próbowali sprzedawać niesprawdzone pomysły na biznes: np. usługi bez określonego rynku zbytu. Niedoszli franczyzobiorcy, skuszeni wizją szybkich zysków bez wysiłku, inwestowali spore kwoty w licencje. Pozostawieni sami sobie nie potrafili odnaleźć się w biznesowej rzeczywistości. W efekcie – bankrutowali. Inni używali słowa "franchising" jako kamuflażu do ukrycia zwykłej piramidy sprzedaży: osoba wchodziła do sieci za wstępną opłatą. Następnie, aby zarabiać musiała werbować kolejnych "naiwnych", od czego otrzymywała prowizję. Taka struktura z franczyzą nie miała nic wspólnego.

Początkowo nie było także wiarygodnych mediów, które podjęłyby się roli edukacyjnej i informacyjnej. W latach 90. na polskim rynku wydawniczym pojawił się magazyn "Franchising. Nowe rynki – nowe pomysły". Jednak przestał się ukazywać po kilku miesiącach. Ani czytelnicy, ani potencjalni reklamodawcy nie byli jeszcze wtedy przygotowani na przyjęcie pisma o franczyzie.

Nowe czasy, nowe media

Od 2000 roku rynek franczyzy zaczął się stabilizować. Polskie sieci potrzebowały jednak wsparcia merytorycznego przy tworzeniu pakietów franczyzowych i poszukiwaniu franczyzobiorców. W odpowiedzi na to zapotrzebowanie powstała firma konsultingowa PROFIT system, która do dziś specjalizuje się w doradztwie franczyzowym. Właściciele PROFIT system stworzyli także pierwszy polski portal o franczyzie – Franchising.pl. Przez dwa lata było to jedyne źródło informacji o rynku i zasadach franczyzy, ale już w 2003 roku zadebiutował magazyn Franchising Info (obecnie Własny Biznes FRANCHISING). W tym samym roku franczyzodawcy po raz pierwszy mogli zaprezentować swoje koncepty biznesowe na Targach Franczyza, które od tego czasu odbywają się cyklicznie co roku w warszawskim Pałacu Kultury i Nauki. Na imprezie pod patronatem Polskiej Organizacji Franczyzodawców wystawia się ponad 200 marek franczyzowych a targi odwiedza 7 tys.kandydatów na przedsiębiorców. Dodatkowo od 2016 w Katowicach odbywa się wiosenna edycja Targów Franczyza.

Franczyzodawcy potrzebowali także organizacji, która zadbałaby o ich interesy oraz reprezentowała w kraju i za granicą. Powołali więc Polską Organizację Franczyzodawców. W 2020 roku POF zrzesza kilkadziesiąt najlepszych firm na rynku franczyzy, należy do Europejskiej Federacji Franchisingu i do Światowej Rady Franczyzy. Od 2016 roku jest regularnym konsultanntem nowych ustaw zgłaszanych przez rząd a od 2019 roku POF jest społecznym konsultantem przy urzędzie rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorstw.

Tłuste lata

Jak wynika z Raportu o franczyzie w Polsce przygotowywanego przez PROFIT system, liczba sieci franczyzowych, ich jednostek partnerskich i własnych z roku na rok rośnie. Na rynku zdarzały się jednak spektakularne wydarzenia, jak bankructwo Agencji Finansowej Grosik, wycofanie się z rozwoju w Polsce sieci szkół językowych English First czy rezygnacja z franczyzy Kolportera, który zaczął rozwijać agencyjną formę współpracy z przedsiębiorcami.

W 2008 roku liczba sieci franczyzowych przekroczyła 500, a polskie firmy zaczęły się rozwijać na zasadach franczyzy także poza granicami kraju. Liderami na tym polu są sieci odzieżowe i obuwnicze. Firmy, dzięki franczyzie, wzmocniły swoją pozycję na rynku, a niektóre z nich nawet zadebiutowały na giełdzie papierów wartościowych.

Pandemia i lockdowny

W 2020 roku świat został zaatakowany przez nowy wirus COVID-19, którego zjadliwość skłoniła rządy do ograniczania swobodnego ruchu obywateli oraz kilkukrotnego, okresowego zamykania biznesów. Wywołało to duże starty w wielu firmach. Część branż np. fitness poniosła ogromne straty, część branż zyskała (handel spożywczy).

„Rynek mówi sprawdzam. Polacy wciąż ufają franczyzie” – takie były główne tezy popandemicznego raportu o rynku franczyzy przygotowanego przez Polską Organizację Franczyzodawców i portal Franchising.pl specjalnie z okazji 20. edycji Targów Franczyza w październiku 2022 roku. Wyniki badań były fotografią okresu przejściowego, bardzo trudnego dla biznesu.

Badanie nie wykazało zmniejszenia się liczby franczyzodawców na rynku, natomiast wyraźnie wskazało na konkretne kłopoty, w których największymi są: niepewność polityczna (zbrojny atak Rosji na Ukrainę), wzrost kosztów najmu, energii oraz kosztów pracowniczych, a co za tym idzie – większa ostrożność franczyzobiorców przy inwestowaniu (trudniej o kandydatów). Nastąpiły zmiany w modelach franczyzowych, które zdejmują obciążenia inwestycyjne z barków franczyzobiorców. Franczyzodawcy biorą ryzyko finansowe na siebie. Część franczyzodawców zmniejszyła kwoty inwestycji wstępnej oraz zagwarantowała określony pułap przychodów (sklepy Żabka) albo nawet zyski (gastrokurier Stava).

Dobre informacje

Badanie firm franczyzowych wewnątrz POF wskazało, że wbrew trudnym warunkom rynkowym w latach 2020-2023 wzrosła liczba franczyzobiorców. Mimo że było więcej rozwiązań umów niż w poprzednich latach, to jednak udało się utrzymać trend wzrostowy. Przed pandemią było aktywnych 83 tysiące umów franczyzowych, do teraz rynek wzrósł o ok. 5 proc. (87 tysięcy umów). Oznacza to, że zdrowe systemy franczyzowe były w stanie dostosować swoje modele biznesowe do trudnych czasów, a franczyzobiorcy wciąż im ufają. 

Do świadomości Polaków wyraźnie przebiła się informacja, że franczyza zwiększa szansę na sukces biznesowy. 80 proc. franczyzobiorców po pięciu latach wciąż prowadzi swoje firmy, ten sam wskaźnik wynosi tylko 20 proc. dla firm prowadzonych na własną rękę, bez wsparcia franczyzy. Z badań firmy Lewiatan wynika, że w branży spożywczej 92 proc. osób podpisujących umowę franczyzową na koniec trwania kontraktu jest zadowolona z franczyzy. 

SpecUstawa czy Kodeks Dobrych Praktyk?

W kontekście obiektywnych trudności rynkowych rynek franczyzy ze sporym niepokojem oczekuje projektu specustawy o franczyzie zapowiedzianego przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Z zapowiedzi przedstawicieli MS wynika, że ma być to ustawa interwencyjna, która wypleni „czarne owce”. Zazwyczaj niesie to ryzyko przeregulowania rynku: wymusi wiele kapitałochłonnych regulacji np. stworzenie dużego pakietu informacji o firmie na podobieństwo prospektu emisyjnego. Wypełnienie obowiązków narzuconych w ustawie może znów obciążyć kosztowo modele finansowe i uczynić franczyzę droższą, a przez to mniej atrakcyjną. Stąd pomysł stowarzyszeń franczyzobiorców i franczyzodawców, aby dokonać samoregulacji rynkowej w postaci Kodeksu Dobrych Praktyk – taki Kodeks przyjęty przez POF już dziś zabezpiecza interesy biorców i może być stosowany w orzekaniu przez sądy jako bicz na „czarne owce”.

Dojrzały rynek

Na początku 2023 roku w Polsce działało 1.350 sieci franczyzowych. Najbardziej popularnymi biznesami we franczyzie są: w handlu – sklepy spożywcze, a w usługach – koncepty gastronomiczne. W górę pną się koncepty edukacyjne. Oferta franczyzy jest coraz bogatsza, a franczyzodawcy mają coraz wyższe kwalifikacje do tego, by wspierać swoich partnerów na drodze do biznesowego sukcesu. Dzięki czemu prowadzenie firmy na licencji franczyzowej staje się coraz bezpieczniejszym rozwiązaniem. W Polsce funkcjonuje już ponad 87 tys. placówek. Polscy franczyzodawcy coraz śmielej poczynają sobie na rynkach zagranicznych. Blisko 150 polskich marek franczyzowych ma przynajmniej jednego franczyzobiorcę za granicą. Wyniki badań potwierdzają, że rynek franczyzy w Polsce jest coraz bardziej dojrzały. Od kilku lat niezmiennie rządzą na nim polskie koncepty. Osiem na dziesięć franczyz nad Wisłą stanowią rodzime marki, w ramach których działa również większość (ponad 85 proc.) jednostek franczyzowych. 

Autorzy raportu spodziewają się, że na chłonność rynku franczyzy w Polsce obejmuje 1500-1700 konceptów. 

Źródło: PROFIT system, Raport o franczyzie w Polsce