Kontrola czy ograniczanie konkurencji?

W ocenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz Komisji Europejskiej klauzule takie mogą skutkować ograniczeniem wolnej konkurencji na rynku. Dochodzi do tego w sytuacji, gdy w konkretnym stanie faktycznym klauzule umowne nie są uzasadnione koniecznością ochrony know-how franczyzodawcy przed jego wykorzystaniem przez konkurentów lub nie służą utrzymaniu jednorodności i renomy sieci działającej pod jedną nazwą.

Zabezpieczenie zgodne z regułami

Przedsiębiorcy, decydując się na przystąpienie do sieci franczyzowej, uzyskują w ramach pakietu franczyzowego prawo do korzystania z marki, wiedzy, doświadczenia oraz technik sprzedaży stosowanych przez franczyzodawcę. Ceną, jaką franczyzobiorcy płacą za dostęp do wiedzy gospodarczej franczyzodawcy, jest ograniczenie ich zdolności decyzyjnej, której treść wyznaczają wiążące zapisy umowne. W zamian za możliwość posługiwania się marką franczyzodawcy oraz wykorzystanie jego know-how franczyzobiorca utracić może prawo do swobodnego decydowania nie tylko o wystroju wnętrza i ubiorze pracowników, ale i o źródłach zaopatrzenia czy stosowanych cenach.

Z uwagi na fakt, że w ramach struktur franczyzowych dochodzi do integracji zachowań podmiotów należących do sieci franczyzowej zwiększa się ryzyko uzyskania przez te podmioty dominacji na rynku. Dlatego też tak istotną rolę w ocenie legalności klauzul umownych zawartych w porozumieniach franczyzowych odgrywają reguły ochrony konkurencji. Świadczy o tym również dorobek Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz Komisji Europejskiej w zakresie orzeczeń i decyzji. Analizując legalność poszczególnych postanowień występujących w porozumieniach franczyzowych, zarówno ETS, jak i Komisja Europejska przyjmowały za punkt odniesienia wspólnotowe reguły traktatowe dotyczące zakazanych praktyk ograniczających konkurencję (artykuł 81. Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską).

Klauzule dozwolone

Europejski Trybunał Sprawiedliwości po raz pierwszy (i jak do tej pory jedyny) wypowiedział się w przedmiocie porozumień franczyzowych w orzeczeniu wydanym w sprawie „Pronuptia” (Pronuptia de Paris GmbH v Pronuptia de Paris Irmgard Schillgallis, sprawa 161/84 z 28 I 1986 r.), które zapadło na tle sporu o zapłatę zaległych opłat licencyjnych pomiędzy franczyzodawcą a franczyzobiorcą, prowadzącym dystrybucję sukien ślubnych pod znakiem towarowym franczyzodawcy.

ETS, wydając orzeczenie w tej sprawie, uznał za dopuszczalne te klauzule umowne, które, przy uwzględnieniu istniejącego kontekstu gospodarczego, są niezbędne do ochrony know-how franczyzodawcy, a w szczególności klauzule, które mają na celu zapobieżenie osiągnięcia przez podmioty konkurencyjne pośrednich korzyści płynących z dostarczonej przez franczyzodawcę pomocy oraz know-how. Klasycznym przykładem takiej klauzuli jest „klauzula zakazująca franczyzobiorcy, w czasie obowiązywania umowy oraz w ustalonym okresie po jej zakończeniu, otwierania sklepu o tym samym lub podobnym charakterze na obszarze, na którym franczyzobiorca może konkurować z członkiem sieci”.

Drugim czynnikiem, który w opinii ETS-u przemawia za uznaniem klauzul umownych za dopuszczalne, jest konieczność „zachowania przez franczyzodawcę tożsamości oraz reputacji sieci noszącej jego nazwę handlową lub znak towarowy”. Cel ten może być urzeczywistniony poprzez stworzenie w porozumieniach franczyzowych określonych mechanizmów nadzoru, za których pośrednictwem franczyzodawca będzie miał prawo na bieżąco kontrolować proces wdrażania przez franczyzobiorcę metod biznesowych, know-how oraz określonych technik marketingowych. Tym samym, nie ma żadnych przeszkód, aby umowa franczyzowa zobowiązywała franczyzobiorcę do sprzedaży towarów wyłącznie w pomieszczeniach zaprojektowanych zgodnie z instrukcjami franczyzodawcy. Podobnie, zakazanie franczyzobiorcy przenoszenia sklepu w inne miejsce bez zgody franczyzodawcy czy nałożenie na niego wymogu sprzedaży wyłącznie wyrobów dostarczonych przez franczyzodawcę lub przez wybranych przez niego dostawców należy uznać za w pełni uzasadnione.

Orzeczenie w sprawie „Pronuptia”, ze względu na swój przełomowy charakter, stało się punktem odniesienia dla późniejszych decyzji wydawanych przez Komisję Europejską w indywidualnych sprawach (sprawy Yves Rocher, Computerland, ServiceMaster i Charles Jourdan).

Komisja uznała tym samym za zgodne z prawem konkurencji klauzule umowne zakazujące ujawniania know-how osobom nieuprawnionym, ograniczające możliwość sprzedaży punktu franczyzowego osobom trzecim bez uprzedniej zgody franczyzodawcy oraz klauzule nakazujące sprzedaż dóbr będących przedmiotem umowy franczyzowej tylko użytkownikom końcowym lub innym franczyzobiorcom. W niektórych decyzjach (Yves Rocher, Computerlandu) Komisja Europejska, inaczej niż ETS, nałożyła na franczyzodawcę ograniczenia co do możliwości wprowadzenia zakazu konkurencji po ustaniu umowy franczyzowej. I tak np. w decyzji dot. Computerland, franczyzodawca nie mógł się domagać od franczyzobiorcy zaprzestania prowadzenia działalności konkurencyjnej, jeżeli prowadzona ona była w odległości powyżej 10 km od miejsca, w którym były franczyzobiorca prowadził poprzednio.

Klauzule zakazane

Zarówno ETS, jak i Komisja Europejska w sposób bardzo restrykcyjny potraktowała klauzule, w których wyniku powstaje ryzyko ograniczenia konkurencji w ramach tej samej sieci franczyzowej. Przykładem takiej klauzuli jest zakazanie przez franczyzodawcę franczyzobiorcy, posiadającemu prawo do wyłącznego używania na danym obszarze nazwy lub znaku towarowego franczyzodawcy, otwarcia drugiego sklepu poza tym obszarem. Klauzula ta, w ocenie organów unijnych, prowadzi do podziału rynku pomiędzy franczyzodawcę oraz franczyzobiorców, wymuszając zarówno na jednych, jak i na drugich powstrzymanie się od podejmowania działalności w granicach terytorium objętego wyłącznością pozostałych uczestników sieci franczyzowej.

Szczególnie niebezpieczne dla prawidłowego funkcjonowania rynku są klauzule, które umożliwiają franczyzodawcy ustalanie lub narzucanie cen franczyzobiorcom (w szczególności cen minimalnych). Jedynym dopuszczalnym wyjątkiem w tym zakresie jest możliwość przedstawienia przez franczyzodawcę niewiążących propozycji cen w materiałach reklamowych lub cennikach skierowanych do franczyzobiorców.

Podsumowując, klauzule umowne, które umożliwiają zachowanie jednolitości sieci oraz ochronę know-how, są dopuszczalne, o ile ich celem nie jest doprowadzenie do podziału rynku pomiędzy uczestnikami sieci franczyzowej. Pomimo tego, że w aktualnym stanie prawnym zasadniczym kryterium oceny antykonkurencyjnych skutków porozumień franczyzowych jest udział rynkowy stron porozumienia, zasada ta, będąca podstawowym kryterium oceny legalności klauzul umownych w porozumieniach franczyzowych, przyjęta przed ponad dwudziestu laty przez ETS oraz Komisję Europejską – zachowuje swoją aktualność. Dla franczyzodawców ma ona o tyle istotne znaczenie, że pełniąc funkcję korygującą, wskazuje granicę pomiędzy tym, co stanowi dozwolone ograniczenie umowne, a tym, co należy uznać za praktykę ograniczająca konkurencję.

Jarosław Fidala, Gide Loyrette Nouel